پیشگویی، قدرت رو به زوال علم

پیشگویی، قدرت رو به زوال علم


آیا طبیعت از پیش بینی ها پیشی گرفته است؟





در تاریخ و بیشتر از آن، در داستان ها آمده که کریستف کلمب هنگامی که به سواحل آمریکای لاتین گام نهاد در چنگ بومیان رنگین پوست آنجا گرفتار آمد. او و همراهانش در معرض خطر جدی بودند. 

بومیان تصمیم داشتند آنها را طی یک مراسم مذهبی بکشند، اما کریستف کلمب که دریانورد قابلی بود و همچون همه دریانوردان دیگر دانش بالایی در زمینه نجوم داشت، توانست زمان یک کسوف قریب الوقوع را پیش بینی کرده و با آن نه تنها خود و همقطارانش را نجات دهد، بلکه احترام و ثروت قابل توجهی را هم از همان بومیان کسب کرد! الان به راستی و ناراستی این قصه کاری ندارم. آنچه که در این داستان مهم جلوه می کند توجه به قدرت نهفته در پیش بینی رفتار طبیعت است.

کریستف کلمب و بسیاری از دانایان همعصر او این قدرت نهفته را درک کرده بودند. برای همین دانایی و آموختن پیش بینی رفتار طبیعت همواره در تاریخ بشریت به شکلی موروثی، قبیله ای یا طبقه ای ارائه می شده است. مثلا کاهنان مصری که قدرت بسیار زیادی در دربار فراعنه داشتند، قدرتشان را فقط و فقط از این راه کسب کرده بودند یا در دوران قرون وسطی کلیسائیان نیز همین کار را می کردند.

پیش بینی رفتار طبیعت همواره در طول تاریخ بشریت مکتوب (از زمان دیوارنگاشته های لاسکو تاکنون) مهم ترین رفتار و کنش انسان در برابر طبیعت بوده است. آنها در ابتدا مقهور طبیعت بوده اند و تلاش برای غلبه بر آن از اهداف اصلی انسان بوده است. برای این غلبه کردن لازم ترین رفتار شناخت آن بوده است و برای همین انسان با شیوه های مختلف اعم از داستان و اسطوره پردازی، اوراد و راز و نیاز های بدوی، مدلسازی و در نهایت تئوری ساختن تلاش کرده سیطره خود را بر طبیعت افزایش دهد.

هنگامی که یک کاهن یا شمن بدوی آفریقای جنوب صحرا بیماری را در میان نهاده و به گرد او رقصان می چرخد و شعر ها و داستان های کهن خود را می خواند تا روح بیمارش از تن او جدا شود، مدعی است که راز دنیا را می داند و می تواند رفتار او را درک کند. هنگامی یکی از هموطنان پیر جنوبی مان در بوشهر و روستاهای اطراف آن مراسم زار را برای شفای یک بیمار برگزار می کند تا بادها و (هوا) های ناپاک از بدن بیمارش بیرون آید هم همین گونه است. از سوی دیگر وقتی انسان باستانی بالا آمدن عقرب و پایین رفتن شکارچی و سگ های همراه او در آسمان شامگاه تابستان را می بیند و برای آن افسانه تراشی می کند نیز همین اتفاق رخ می دهد. آنها با این افسانه های زیبا تلاش می کردند تا بخشی از رفتار طبیعت را که درک کرده بودند برای دیگران بازنمایی کنند.

مدت ها بعد هنگامی که بطلمیوس مدل زمین مرکزش را ارائه می کرد، همین اتفاق رخ داد. او با زبانی دیگر توانست رفتار بخش بزرگی از طبیعت را ببیند و برایش مدلی طراحی کند تا هم آن را درک کرده و هم آن را برای دیگران بازنمایی کند. او زمین را در مرکز عالم نهاد و توانست براساس مدل های ریاضی و هندسی پیچیده اش رفتار طبیعت را پیش بینی پذیر کند.

وقتی او مدلش را می ساخت تصور می کرد همه آنچه که دیده را می تواند در نظام آسمانی اش بسازد و البته او این کار را کرد و وقتی نتایجی که از مدل او به دست آمد حتی فراتر از تصور او عمل کرد به درستی مدلی که برای رفتار طبیعت ساخته بود ایمان آورد. مدل او حتی می توانست پرنور شدن مریخ را در زمان حرکت رجوعی توضیح دهد. چیزی که بطلمیوس حتی به آن فکر هم نکرده بود. اما با ظهور تلسکوپ در اوایل قرن ۱۷ رفتار های جدیدی از دنیا سر می زد که بطلمیوس و همفکرانش هرگز با آن روبه رو نشده بودند. سیاره زهره شکل های هلالی مختلفی از خودش بروز می داد.

بر اساس مدل بطلمیوس این پدیده قابل توجیه نبود. کپلر و کپرنیک و گالیله و بسیاری دیگر بودند که بار بطلمیوس را به دوش بکشند. آنها مدلی جدید برای توصیف رفتار طبیعت پپیش کشیدند. زمین مرکزی برچیده شد و نظامی مبتنی بر مرکزیت خورشید طراحی شد. باز هم همان داستان همیشگی مدل ها و پیش بینی ها. اکنون نظام طبیعت بیش از هر زمان دیگری قابل پیش بینی به نظر می آمد.

با ظهور غولی به نام نیوتن، مدل های توصیف طبیعت بیش از پیش جهانشمول شدند. آنقدر قدرتمندی حاصل از پیش بینی رفتار دنیا اصحاب علم و دانش را سرمست کرده بود که لاپلاس با استناد به مدل های نیوتن ادعای عجیبی را مطرح کرد: مشخصات مکانی عالم را در ابتدای آفرینش به من بدهید تا زمان قیامت را برایتان محاسبه کنم.

چنین ادعاهایی در دنیای دانش و علم کم نیستند. قبلا گفتم که توان پیش بینی رفتارهای طبیعت بی اندازه قدرت زاست. داستان طراحی نظام ها و الگو های طبیعت از قرن ۱۹ به بعد سرعت عجیبی یافت. نسبیت اینشتین، قوانین وراثت مندل و تئوری تکامل داروین سه گانه ای بودند که هر یک گوشه ای از رازهای طبیعت را برملا می کردند و آن را از هاله نامکشوف خود بیرون می کشیدند.

دنیا سرشار از شور و هیجان قابل پیش بینی شدن رفتارهای طبیعت بود. در این میان رشد تکنولوژی نیز بر این سرمستی انسان ها می افزود. دنیا از آن انسان ها شده بود و به نظر می آمد که طبیعت به تمام معنی رام شده باشد. سدسازی رواج یافت تا رودها و بارش های طبیعت رام شوند. کشاورزی صنعتی راه افتاد تا توان باروری زمین تحت کنترل ما باشد، انقلاب ژنتیکی سبز به راه افتاد تا زمین بیش از آنچه که در تمام تاریخ بشریت محصول به بار آورده بود برایمان زادآوری کند. همه اینها در سایه انقلاب صنعتی و علمی ممکن می شد و طیبعت همچنان رازهای بیشتری از خودش را نشان می داد.

وجه مشترک و غالب همه این داستان و همه آن داستان ها که اینجا نوشته نشد همان اصالت پیش بینی پذیر کردن رفتارهای طبیعت است. آدم ها برای این کار لازم داشتند تا ساز و کار دنیا را کمی ساده کنند. آن را از ابزارها و روش ها و رفتارهای زینتی! پاک کنند تا اصل قضیه خودش را نشان دهد و برای این کار از روشی به نام درشت دانه کردن استفاده کردند. مثلا هنگامی که درباره حرکت یک سیاره نظر می دهند برای سادگی هرچه بیشتر کار کل سیاره را به مثابه نقطه ای فرض می کنند که دارای جرم مشخصی است و تمام رفتار های این نقطه را (که اکنون بررسی اش بسیار ساده شده است) بررسی می کنند. پس از این (در صورت نیاز) می توانند شناسه های دیگری همچون شعاع را وارد بررسی های خود بکنند یا مثلا هنگامی که درباره رفتار جمعیتی از یک گونه خاص موجودات زنده صحبت به میان می آید، آن جمعیت را فقط مجموعه ای از دانه ها با رفتار های ساده فرض می کنند.

مدل جمعیت شناسی آن را طراحی می کنند و پس از آن (در صورت نیاز) گزینه های دیگر را روی این مدل ساده شده سوار می کنند. این روشش را امروزه مهم ترین و در برخی موارد بهترین و به عبارت تندرو های شیوه های علمی، تنها راه بررسی طبیعت می دانند. شاید این گفته ها را چندان هم بی ربط نباید دانست. چون اکنون در آستانه قرن ۱۴ خورشیدی و ابتدای قرن۲۱ میلادی، بخش بزرگی از دانایی بشری با همین شیوه کسب شده است. و به نظر می آید که روشی مناسب برای تعیین و پیش بینی طبیعت یافته ایم روشی که به ما اجازه می دهد رفتار های طبیعت را درک کنیم و از آن مهم تر آن را از قبل قابل انتظار کنیم و به واسطه این پیشگویی ها، صاحب قدرت و مکنت شویم. اما درست در میانه این سرمستی قدرت حاصل از پیش بینی و کنترل رفتار های دنیا، طبیعت ناگهان روی دیگر سکه را به ما نشان می دهد: بارانی که همه هواشناسان ادعای قابل پیش بینی بودنشان را می کنند به آن می بالند و شروع به بارش می کنند.

می بارند و می بارند آنچنان که کنترل از دست همه خارج می شود و سیلی می شود که نیمی از کشور پاکستان را دربرمی گیرد... یا همین الگوهای قابل پیش بینی عاجز می مانند از تعیین دمای بالا در شمال روسیه. آنچنان که گندمزارها آتش می گیرند. یا در حالی که علم همه دنیای ما را فرا گرفته و به قدرت حاصل آن می نازیم، آتشفشانی خفته ناگهان سر باز می کند و می غرد... آیا طبیعت از ما پیشی گرفته؟ آیا روش ما اشتباه بوده؟ آیا اساسا علم قابلیت پیش بینی را برای ما تولید نمی کند؟ یا شاید ایراد کار جای دیگری است؟





حمد رضا نوروزی 


روزنامه جام جم ( www.jamejamonline.ir )